Omschrijving van De Poll: historische tuin- en parkaanleg

Omschrijving onderdeel 2

Historische tuin- en parkaanleg

De plattegrond van Hottinger uit 1783 geeft de vroegste informatie over de omgeving van De Poll. Buitendijks, dat wil zeggen buiten de IJsseldijk die als winterdijk dienst deed ligt het huis op een eiland in een forse waterpartij, het restant van een oude doorbraak van de rivier. Op het eveneens omgrachte voorterrein liggen twee bouwhuizen en een kleine, formeel aangelegde tuin. De waterpartij wordt aan de zuidkant met een segmentboog afgesloten. Vanuit de lange oprijlaan lopen twee rechte, met bomen beplante lanen in noordwestelijke richting. De meest noordelijke van de twee biedt zicht op de boerderij de Bremte (zie hiervoor onderdeel 12). Langs de beide dwarslanen is sprake van een formele aanleg met een recht en een elkaar kruisend lanenpatroon. Over de hele lengte van de IJsseldijk vanaf de Nijenbeekseweg tot aan het huis is aan de westkant sprake van een met paden doorsneden bos. De oostkant van de dijk is met bouw- en weilanden onderverdeeld. De grootste veranderingen vonden omstreeks 1800 plaats, toen Willem Anne Schimmelpenninck van der Oye Heer van de beide Pollen was. Bij zijn overlijden in 1816 had de buitenplaats grotendeels de vorm gekregen die het nu nog steeds bezit. De nieuwe fase van de buitenplaats is afgebeeld op de kaart van M.J. de Man uit 1805. In twintig jaar heeft een opmerkelijke wijziging plaats gevonden. Het deel ten noordwesten van het huis dat in 1783 nog een formele indeling had is nu gewijzigd in een aanleg waarin kronkelende waterpartijen en paden domineren. Overigens zijn de formele tuinen ten westen van het huis en de bospercelen langs de oostkant van de dijk nog wel aanwezig. De kadastrale minuut van 1827 bevestigt de gegevens van de kaart van De Man. De landschappelijke aanleg is echter aangepast. Het huis met voorterrein en 'plaisiertuin' is nu opgenomen op een fors, grillig gevormd eiland. In de grote waterpartij ligt een klein eiland, dat op de OAT ook 'Eiland' wordt genoemd. De oprijlaan is over de IJsseldijk heen getrokken en loopt via een brug recht aan op de huisplaats. Aan de oostkant van de IJsseldijk is ter hoogte van het huis een stuk bos aangeplant, dat overgaat in het landschapspark. In het landschapspark zelf dat 'Plattenberg' heet, ligt een 'Kozakkenhut' (zie hiervoor onderdeel 29). In vergelijk met de situatie in 1805 is de afwisseling in het park van waterpartijen, wandelingen en eilanden met opgaande bomen en hakhout scherper gemaakt. Hier is de hand te herkennen van de landschapsarchitect Hendrik van Lunteren die in 1812 wijzigingen aan het park heeft aangebracht. De rondwandeling over de buitenplaats van Schimmelpenninck van der Oye in het begin van de 19de eeuw gaf een afwisseling aan beelden te zien. Op de kadasterkaart en de kaart van De Man is te zien hoe een aantal boerderijen een rol spelen in de beleving van het buitenplaatsenlandschap. Genoemd is al de Bremte aan het eind van een van de dwarslanen. De Oude Poll (zie hiervoor onderdeel 9) en de Zutphenboer (zie hiervoor onderdeel 10) zijn opgenomen als visuele elementen in de wandeling vanaf het Huis en het landschappark. Komend vanaf het huis over de oprijlaan ligt aan de noordkant het Hof te Gietel met de bijgebouwen (zie hiervoor onderdeel 14) en aan de zuidkant de gebouwen van de hoeve Praesink (Preseng) (zie hiervoor onderdeel 22) en de Belle Rensink (zie hiervoor onderdeel 24). Iets verder naar het westen, maar nog steeds beleefbaar als element is de Stakenberg gesitueerd (zie hiervoor onderdeel 17). Aan het eind van de oprijlaan ligt de Gietselsche Brouwerij met zijn bijgebouwen (zie hiervoor onderdeel 19). Op de plaats van de huidige portierswoning (zie hiervoor onderdeel 20) zijn twee gebouwtjes afgebeeld. De Topografisch Militaire Kaart van 1844 vertoont een volgende fase: het water aan de westkant van het huiseiland is gedempt en de oprijlaan is nu met een bocht verlegd, zodat deze vanuit de zuidkant het huis benadert. Ten zuiden van de verlegde oprijlaan is de moestuin met diverse gebouwen en muren verschenen. Van der Aa schrijft in 1847: '... Het is een der aanzienlijkste goederen in den omtrek, van liefelijke partijen doorsneden en met sierlijke boomgewas prijkende, bevat het een in moderne smaak opgehaald huis'. Het hoofdmotief in de aanleg van De Poll is de slingerende, met bomen en heesters beplante dijk, waarover de wandeling door de buitenplaats voert en die gezichten in de omgeving biedt. In het gedeelte van de buitenplaats werd het profiel van de dijk bewust vergraven, zodat een gewenste variatie in hoogte en breedte verkregen werd. Deze variatie houdt direct verband met de compositie van het overige deel van de buitenplaats. Ter plaatse van de waterpartij ten noordwesten van het huis is de dijk hoger dan elders. In deze hoedanigheid verhoogt de dijk, die als een natuurlijk aandoende coulisse de oostelijke waterpartij komvormig omsluit, het contrast tussen het relatief diep gelegen water en de hoge ligging van het wandelpad op de dijk. Dit motief, dat de wandeling in het park een dramatisch effect verleent, is typerend voor de rijpe landschapsstijl uit de eerste helft van de 19de eeuw. Ter hoogte van de Polllaan is de dijk lager en zeer flauw van profiel, zodat het huis vanaf de oprijlaan te zien is. Dit zou niet mogelijk geweest zijn als de dijk de gemiddelde hoogte zou hebben gehad. Deze situatie is tot op heden niet veranderd. Het landschapspark aan de west- en noordzijde van het huis, de IJsseldijk met de bosschages doorsneden met wandelingen, de toegangslanen met zichten over de bouwlanden naar verschillende boerderijen: een door de mens gecreëerd arcadisch landschap waarbij gebruik gemaakt is van bestaande elementen in het landschap als de oude IJsseldijk en waarin verschillende boerderijen door middel van een rondgaande wandeling een rol spelen als gezichtspunt en als 'ferme ornée', een sierelement dat men al wandelend gewaar wordt en dat typerend is voor de rijpe landschapsstijl in de 19de eeuw.

Gedurende de Tweede Wereldoorlog zijn de bossen van De Poll voor een groot deel gekapt, maar de herbeplanting is nadien krachtig ter hand genomen, zodat het huis weer in een fraai parklandschap gesitueerd is.

De volgende onderdelen zijn van historisch belang:

- Het huis op de grillig gevormde huisplaats, aan drie zijden door een waterpartij omgeven. Het water aan de westkant is vóór 1844 gedempt

- Het landschapspark aan de west- en noordzijde van het huis, waarbij gebruik gemaakt is van de natuurlijke situatie ter plaatse: de restanten van een oude IJsselarm

- Het midden 19de-eeuwse moestuincomplex met opstallen ten zuiden van het huis en boomgaard annex

- De slingerende IJsseldijk of Bandijk met de bosschages aan de westkant, doorsneden met wandelingen, die als 'natuurlijk' element in de compositie van de buitenplaats is opgenomen

- De met laanbomen beplante toegangslanen en de rondwandelingen met zichten over de bouwlanden naar verschillende boerderijen, die daardoor fungeren als 'fermes ornées'.

- De open ruimtes tussen de lanen als structuurbepalend element in het spel van open en dicht, van afwisseling eigen aan de beleving van een 19de-eeuws landschapspark

Waardering

DE PARK- EN TUINAANLEG behorend tot de historische buitenplaats De Poll is van algemeen cultuur- en tuinhistorisch belang

- wegens de aanwezigheid van 17de-eeuwse formele laanelementen in de aanleg

- als een fraai voorbeeld van een landschappelijke aanleg uit het begin van de 19de eeuw

- als voorbeeld van het oeuvre van Hendrik van Lunteren

- wegens de aanwezigheid van een 19de-eeuwse moestuin en boomgaard

- wegens het opnemen van landschappelijke elementen in de compositie van de buitenplaats

- wegens de karakteristieke afwisseling van open en gesloten ruimtes

- wegens de wandelingen waarin de boerderijen beschouwd moeten worden als fermes ornées

- wegens de ensemblewaarde waarin tuinen, park en rondwandelingen met de gebouwen een onderlinge samenhang vertonen

Tags: losse objecten, ed.,historische aanleg,tuin, park en plantsoen,...

Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - Licentie CC-0 (1.0)