Omschrijving van Voormalige proefboerderij annex varkensmesterij

Inleiding.

Ten noord-westen van de dorpskom van Boxtel is nabij de gemeentegrens met Esch een geheel vrijstaande, voormalige PROEFBOERDERIJ annex VARKENSMESTERIJ gelegen met bijbehorende gierkuil.

Het object ligt op een groot rechthoekig, loodrecht op de Esschebaan gelegen perceel. Daarop in de zuid-westelijke hoek het van zuid-oost naar noord-west lopende pand, dat een H-vormige plattegrond beslaat, waarbij de grotendeels parallel lopende voor- en achterbouw evenwijdig liggen aan de Esschebaan. Op het erf aan de achterzijde een grote gierkuil, ter linkerzijde een buiten de bescherming vallend woonhuis met schuur, ter rechterzijde op het open binnenhof een eveneens buiten de bescherming vallende schuur en aan de voorzijde akker- en weideland ter weerszijden van een oprijlaan die naar de centraal in de voorgevel gelegen hoofdingang leidt.

In opdracht van het hoofdbestuur van de Noordbrabantse Christelijke Boerenbond (NCB) werd in 1931 een T-vormige proefboerderij gebouwd die elementen vertoont van het Traditionalisme, waarschijnlijk door de uit Tilburg afkomstige architect C.M.B. van den Beld. In 1938 werd daar door Van den Beld een langwerpige selectiemesterij voor varkens aan toegevoegd, waardoor de karakteristieke H-vorm ontstond. Van den Beld bouwde toen ook het woonhuis en legde de gierkelder aan achter de selectiemesterij. Vanaf het begin van de twintigste eeuw propageerde de invloedrijke Noordbrabantse Christelijke Boerenbond het houden en fokken van varkens in de streken met de arme zandgronden. Fokkerij en mesterij stonden echter nog niet op zo'n hoog peil. Toen na de Eerste Wereldoorlog onder invloed van de veranderende inzichten op het gebied van de voeding en gezondheid de voorkeur voor vet vlees en dik spek steeds meer veranderde in een vraag naar mager spek en vlees zonder veel vet, was de tijd rijp om ter verbetering van het ras en de vleeskwaliteit de meest ideale voeding en fokmethoden systematisch vast te stellen in experimentele proefboerderijen. Dit werd nog versterkt door de economische crisis, waardoor het er meer dan ooit tevoren op aankwam met een goed product op de markt te komen. De T-vormige proefboerderij werd in 1938 uitgebreid met de selectiemesterij voor varkens, de gierkuil en het woonhuis. De schuur onder lessenaarsdak op het open binnenhof aan de rechterzijde stamt uit 1954. Omdat het pand thans niet meer als proefboerderij in gebruik is, is het gebouw in de jaren tachtig en negentig op diverse onderdelen gewijzigd. Het interieur (zolderverdieping boven de entree, linkervleugel van de voorbouw) is grotendeels gemoderniseerd, het oorspronkelijke constructiesysteem is gedeeltelijk gewijzigd en de rechtervleugel van de selectiemesterij aan de achterbouw is uitgebreid met vier -in stijl aangebouwde- traveeën. Ook de afwatering (oorspronkelijk bakgoten) is versoberd.

Omschrijving.

Het bakstenen pand bestaat uit drie bouwvolumes op rechthoekig grondplan die tezamen een H-vormige plattegrond beslaan. De grotendeels parallel lopende voor- en achterbouw worden door een in het midden en haaks hierop geplaatst bouwvolume met elkaar verbonden. Het pand telt één bouwlaag en een zolderverdieping onder met rode muldenpannen gedekte, (aan de lange gevel) overstekende zadeldaken. Op de aansluitpunten van de middenbouw en de voor- en achterbouw bevindt zich een bouwdeel met hoger opgaand muurwerk, hogere nok en dakvoet dan in de flankerende vleugels. De nokrichting van het dak van dit bouwdeel ligt in de voorbouw in het verlengde van de zijvleugels, in de achterbouw staat zij er haaks op. In de voorbouw op het voorschild van het verhoogde bouwdeel een dakkapel onder plat met karakteristiek driedelig venster voorzien van zesruitsramen. Op het achterschild een bakstenen schoorsteen met lange pijp. Op de dakschilden van de voorbouw en middenbouw vele zespans dakraampjes. In het voorschild vlak onder de nok diverse (versoberde) schachten van ventilatiekanalen. Het pand is opgetrokken in halfsteens metselwerk, gedeeltelijk uitgevoerd met knipvoegen. De symmetrische voorbouw bestaat uit een drie traveeën tellend verhoogd middendeel, geflankeerd door twee zes traveeën tellende vleugels. Centraal in de voorgevel van het middendeel een tweevleugelige, opgeklampte inrijpoort voorzien van een vierruits raam met aan weerszijden een tweedelig venster met eveneens vierruits ramen onder anderhalfsteens strekken en met bakstenen afzaten. In de achtergevel van de voorbouw per vleugel drie klampluiken. In de kopgevels van de voorbouw op de begane grond een beglaasde klampdeur onder een strek met op de zolderverdieping een klampluik onder een rollaag met bakstenen afzaat. De door de vleugelaanbouw asymmetrisch geworden achterbouw bestaat uit een drie traveeën tellend verhoogd middendeel, een acht vensterassen tellende vleugel in het zuid-oosten en een twaalf vensterassen tellende vleugel in het noord-westen. Symmetrisch middendeel in de achtergevel van de achterbouw bekroond met topgevel met op de begane grond een dubbele beglaasde houten deur onder ijzeren latei geflankeerd door tweedelige vensters onder strek en op de zolderverdieping in het midden een hijsluik onder ijzeren latei met hijsbalk geflankeerd door vensters onder strek. In de geveltop een klein spleetvenster. Ter weerszijden van het middendeel in zowel de voor- als achtergevel van de vleugels per vleugel acht oorspronkelijke vensters met zesruitsramen voorzien van ijzeren roeden onder strek met bakstenen afzaat, in de aanbouw aan de noordwestzijde aangevuld met vier (versoberde) kruisvensters per gevel. Kopgevel aan de zuidoostzijde geflankeerd door onversneden, afgeschuinde contreforten. Op de begane grond drie deuren met daartussen twee vensters met detaillering zoals voornoemd. Buitenste deuren onder strekken, middelste deur evenals venster op de zolderverdieping onder ijzeren latei. Voor de constructie van het pand is gebruik gemaakt van houten en ijzeren balken in combinatie met dragende bakstenen muren. De ijzeren profielbalken zijn toegepast in de verhoogde bouwdelen op de aansluitpunten van de voor- en achterbouw op de middenbouw. In de langshallen wordt de gordingenkap behalve door bakstenen muren ook ondersteund door (thans deels vervangen of verwijderd) houten schoorwerk, bestaande uit kapspantbenen die ter hoogte van de muren overgaan in wandstijlen, en twee vrijstaande stijlen die een driebeukige indeling onder één zadeldak creëren. Van het interieur zijn enkele elementen bewaard gebleven die een indruk geven van de oorspronkelijke situatie. In het verhoogde middendeel van de proefboerderij (voorbouw) een driezijdig gesloten kantoortje met ramen voorzien van kleine roedenverdeling, de trap naar de zolder en twee opgeklampte vleugeldeuren die toegang verschaffen tot de zijvleugels. In het verhoogde middendeel van de achterbouw geven ter linker en ter rechterzijde een drietal beglaasde klampdeuren toegang tot de erachter gelegen corresponderende beuken van de selectie- mesterij. Een opgeklampte vleugeldeur geeft vanuit deze ruimte toegang tot de proefboerderij. In de zijbeuken van de langshallen geven diverse, tussen de vrijstaande stijlen en de zijwanden gemetselde muurtjes een indruk van de oorspronkelijke varkenscompartimenten.

Waardering.

Het object is van algemeen belang. Het heeft zeer hoge cultuurhistorische waarden als bijzondere uitdrukking van de economische crises uit de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw en van de ontwikkelingen in de agrarische sector met betrekking tot de varkenshouderij en -mesterij zoals die zich in Brabant voordeden. Daarnaast vormt het object een bijzondere uitdrukking van een aan de veranderde inzichten op het gebied van voeding en gezondheid ten grondslag liggende gewijzigde consumptieve vraag naar varkensvlees. Verder is het object van cultuurhistorische waarde vanwege het belang van de plattegrond voor de typologische ontwikkeling van proefboerderijen en vanwege de innovatieve waarde van de organisatiestructuur, daar bij het voorliggende object twee functies, proefboerderij én experimentele selectiemesterij, binnen één gebouw verenigd waren. Het object, bestaande uit de voormalige proefboerderij annex selectiemesterij, erf met akker- en weidegrond, gierkuil en toegangsweg heeft tesamen met het belendende woonhuis en aangrenzende schuur ensemblewaarden als illustratieve uitdrukkingsvorm van een cultuurhistorisch nationaal belangrijke ontwikkeling. Het object is verder van belang wegens de typologische en functionele zeldzaamheid.

Tags: agrarische gebouwen,boerderij,boerderij,boerderij, molen, bedrijf

Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - Licentie CC-0 (1.0)