Wierde (Den Ham) in Den Ham

'Esinge in 't Westerkwartier van Groeningen' aquarel door Aart Schouman 1772

Een wierde of terp is een kunstmatige heuvel, opgeworpen om bij hoogwater een droge plek te hebben. Zulke heuvels komen voor langs de gehele kust van de Waddenzee. Wierden werden niet alleen gemaakt om door mensen te worden bewoond, maar ook om het vee te beschermen en om er soorten geriefhout, dat slecht tegen natte grond kan, op te laten groeien.

Wierdenrij

De wierden werden opgeworpen op toch al hoge plekken. Vandaar dat ze vaak op een rij liggen, soms op een onderliggende dekzand- of keileemrug. Een voorbeeld is de uitloper van de Hondsrug: Adorp, Sauwerd, Ezinge, Winsum, Baflo, Rasquert, Warffum, Usquert, met daartussen allerlei kleinere wierden. Een ander voorbeeld is de westelijke oeverwal van de Fivelboezem: Westerwijtwerd, Middelstum, Toornwerd, Kantens, Eelswerd, Rottum, Helwerd, Kloosterwijtwerd, Usquert, met daartussen kleinere wierden.

Afgravingen

In de 19e eeuw ontdekte men dat de grond van deze heuvels goed te gebruiken was als grondverbeteraar. Door wierdegrond over een arme zandige akker of weiland te strooien, kon men de opbrengst sterk vergroten. Men begon massaal wierden af te graven en de grond te verkopen.

In korte tijd ondergingen vele wierden dit lot. Met het verhandelen van de afgegraven grond was veel geld gemoeid. Voor de wierde Wierhuizen werd berekend dat de verkoop van zo'n 70.000 kubieke meter wierdengrond een netto opbrengst gaf van 19.000 gulden. Nu (2006) zou dat een kleine 150.000 euro zijn. Wierhuizen lag daarbij ongunstig, zodat er maar 40 cent per ton gevraagd kon worden. De grond van sommige wierden werd voor 50 of zelfs 55 cent per ton verkocht. De betrokken schippers, ook wel wierschippers genoemd, kochten vaak zelf de aarde en verkochten deze met winst aan landbouwers.

In 2005 is in Groningen begonnen met het herstel van enkele afgegraven wierden, met behulp van bij baggeren vrijgekomen specie. De eerste wierde waarbij dit werd toegepast is die van Wierum, bij Adorp.

Etymologie

Het in Groningen gebruikte woord wierde staat dicht bij het originele woord wurth, waarvan de uitgang -werd of -ward is afgeleid. Het woord is niet verwant aan het werkwoord "werpen"; ook al gaat het hier om een 'opgeworpen' heuvel. Gezien de overeenkomst met het Nederlandse woorden "woerd", dat in het oud-saksisch "würth" en het oud-friese "worth" een erf om een huis betekent en "waard", dat in het oud-hoogduits "warid" of "werid" eiland betekent, zou aan deze beide betekenissen als een verklaring gedacht kunnen worden, eerder dan aan een verbuiging van het begrip "weren".^[1]

De naam wierde komt vooral voor in de provincie Groningen. In Friesland wordt een wierde een terp genoemd. Dit Friese woord, dat oorspronkelijk dorp betekende, wordt nu algemeen gebruikt, hoewel ook in Friesland nogal wat plaatsnamen op -werd eindigen. In Noord-Duitsland heet zo'n heuvel Warft, in Denemarken worden ze vaerfter genoemd. Op het (voormalige) eiland Marken wordt zo'n heuvel 'werf' genoemd. Recenter komt het als nieuwvorming ook elders in het Zuiderzeegebied voor, in de Wieringermeer (Wieringerwerf) en in Almere-Haven (met wijken als De wierden en De Werven)

Afgeleiden van deze woorden vinden we terug in plaatsnamen. Bijvoorbeeld in de eerder genoemde: Sauwerd, Rasquert en Usquert, maar ook in Aduard en Leeuwarden en in de Duitse gemeente Krummhörn de plaatsnamen Loquard, Upleward, Visquard en Woquard. Dat een wierde in het verleden niet alleen in Groningen voorkomt, bewijst een naam als Woerden, de lokale uitspraak van het woord. Een straatnaam te Leiden heet Hogewoerd.

Trivia

Warffum is momenteel met 16 hectare qua omvang de grootste wierde van Nederland, Hogebeintum de hoogste (terp) met 8,8 meter. De hoogste wierde van Groningen was Nienhuis bij Garrelsweer met 6,4 meter. Eenumerhoogte geldt met 5,4 m nu als de hoogste wierde, maar Godlinze (6,2 meter), Eenum, Leermens en Warffum zijn in werkelijkheid hoger. Ook de voormalige wierden van Oldorp en Kloosterwijtwerd waren volgens de bodemkaart van Acker Stratingh omstreeks 6 m hoog of hoger. Godlinze en Leermens waren met 18 hectare oorspronkelijk tevens de grootste wierden, gevolgd door Middelstum en Toornwerd (13 ha) en Tuinsterwierde (10,5 ha).

Zie ook

• -werf
• Vliedberg
• Byhøj
• Tell (archeologie)

Zie de categorie Artificial dwelling hills van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.